به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ سال‌هاست که مساله سربازی یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های غالب پسران ایرانی است. در بسیاری از کشورهای دنیا مساله سربازی دیگر حل شده و مشکلی از این بابت وجود ندارد. اما ایران هنوز از معدود کشورهایی است که سربازی اجباری در آن وجود دارد.
شاید سربازی تنها دو سال به نظر برسد؛ اما وقتی پای حرفهای سربازان می‌نشینیم، می‌بینیم که بسیاری از آنان عمرشان به پای این قانون تلف شد و سربازی تنها دو سال از زندگی‌شان نبود؛ بلکه همه آن شد و آن‌ها را از بسیاری از حقوق اجتماعی محروم کرد.
حتی با گذشت سالها از خدمت سربازی اما خاطرات آن همچنان نقل دورهمی‌های خانوادگی است. پدران از روزهای سرد و گرم آن دوران برای فرزندان‌شان می‌گویند و پسران می‌دانند که خودشان باید روزی پوتین به‌پا و اسلحه به‌دست در میدان صبحگاه درحالی‌که فرمانده پادگان درحال سان دیدن است خبردار بایستند؛ و بعد خودشان روزی تعریف کننده همین خاطرات برای دیگران باشند.
حالا این دور تکراری چیزی حدود ۱۰۰ سال است که در ایران سابقه دارد، خدمت سربازی افراد ذکور در ایران بر اساس قانون نظام وظیفه عمومی مصوب مجلس شورای ملی از ۱۶ خرداد سال ۱۳۰۴ اجباری شد؛ موضوعی که بعد از انقلاب سال ۵۷ ادامه پیدا کرد و حالا بر اساس ماده یک قانون نظام وظیفه عمومی برای دفاع از استقلال و تمامیت ارضی، اتباع ذکور دولت جمهوری اسلامی ایران مکلف به انجام خدمت وظیفه عمومی برابر مقررات این قانون هستند. طوری‌که هر فرد ذکور ایرانی در ماهی که طی آن به سن ۱۸سال تمام می‌رسد مشمول این مقررات می‌شود
چرا سربازی اجباری است؟
همان‌طورکه در سابقه تاریخی خدمت سربازی عنوان شد این دوره برای پسران اجباری است، اجباری که به‌نظر می‌رسد شاید در دورانی اجتناب‌ناپذیر بود، سعید معدنی، جامعه‌شناس با اشاره به‌همین مسئله می‌گوید: «خدمت سربازی زمانی اجباری شد که اکثریت مردم ایران پیشه کشاورزی و کارگری داشتند و بخش زیادی از مردم در روستاها زندگی می‌کردند. به‌همین خاطر سربازی فرصتی برای رشد جامعه و آگاهی با موضوعاتی مانند تعلق خاطر به ملت و میهن بود، و اینکه فدا کردن جان برای میهن تبدیل به فرهنگ شود. بنابراین یک نیروی رایگان برای دفاع از کشور بود لذا وقتی این سربازان از خدمت ترخیص می‌شدند و به خانواده خود برمی‌گشتند کلی آموزه‌های فرهنگی با خودشان داشتند که به شهر و دیار خودشان ببرند و این مسئله فرهنگ ملی را گسترش می‌داد.»
با وجود این در سال‌های اخیر زمزمه‌هایی از اجباری بودن یا نبودن خدمت سربازی به‌گوش می‌رسد، معدنی بیان می‌کند: «اما به‌تدریج با گذر زمان که جامعه شهری رشد کرد و اکثریت جامعه دارای تحصیلات شدند مسئله خدمت سربازیِ اجباری کمی با مشکل مواجه شده است. امروزه ابزارهای مدرنی مانند لوازم ارتباط جمعی بیشتر در تقویت روحیه ملی، تعلق خاطر به ملیت، هنر، زبان و گذشته نقش دارند. لذا امروزه هدف ابتدایی سربازی یعنی آمادگی دفاعی کشور و آموختن فداکاری برای میهن از این طریق کمرنگ شده است.»
مشکلات سربازی اجباری
همانطور که معدنی عنوان کرد، به‌نظر می‌رسد حالا سربازی اجباری از اهداف اولیه خودش فاصله گرفته است. طوری‌که این روزها در نظر برخی از پسران سربازی مانند یک سد در برابر اهداف‌شان ایستاده است، سدی که می‌تواند دو سال تمام آن‌ها را در وضعیت بلاتکلیفی نگه دارد، وضعیتی که گاهی پسران برای رهایی از آن یا به ناچار ادامه تحصیل می‌دهند یا با غیبت کردن از خدمت، جزو غایبان مشمول به‌حساب می‌آیند. محمد فاضلی، جامعه‌شناس با اشاره به‌همین وضعیت در واکنشی در حساب توئیتری خودش نوشت: «سربازی مسئله مهم مرتبط با امنیت است اما جوانان زیادی سالها تحصیل ناخواسته را برای فرار از آن به جان می‌خرند و نقشش در زندگی آن‌ها مثبت نیست. حل آن در هر انتخابات شعار می‌شود و بی‌نتیجه به سرانجام نمی‌رسد. سربازی و ادامه‌ی تحصیلِ کم حاصل، دو تیغه قیچی علیه زندگی پسران شده‌اند.»
در همین‌باره مصطفی آبروشن، جامعه‌شناس می‌گوید: «اولین واکنش اجتماعی خدمت سربازی اجباری فرار و غیبت از خدمت است. این فرار آثار دیگری هم بر جامعه تحمیل می‌کند و اکثر این افراد برای بدست آوردن امتیازاتی که دیگر شهروندان از آن برخوردار هستند مجبور به جعل هویت و سندسازی می‌شوند تا از حداقل‌های یک زندگی متعارف بی‌بهره نباشند.»
او ادامه می‌دهد: «یکی از عوامل مهم به تاخیر افتادن کار و ازدواج جوانان سربازی اجباری است، اگر سربازی حرفهای جای سربازی اجباری را بگیرد مشاهده خواهیم کرد، مطلوبیت سربازی افزایش پیدا می‌کند چراکه سرباز حرفهای به عنوان یک شغل تلقی می‌شود.»
ضرورت عدالت محور شدن خدمت وظیفه
خرید خدمت سربازی و شرایط الحاق شده به آن در برهه هایی سبب ایجاد بی اعتمادی به عدالت محور بودن سازمان نظام وظیفه شده است. مجلس در این باره بارها طرح هایی را مطرح کرده است و از طرفی قوانینی برای غیبت کنندگان و مشمولانی که در خارج از کشور به سر می برند نیز صادر شده است. روشن است که هر چه عمومی و همگانی بودن این خدمت اجرایی تر شود اقبال و خوشبینی به آن نیز بیش از پیش خواهد شد. شرایط خدمت مقدس سربازی نباید به گونه ای باشد که صاحبان ثروت و نفوذ و قدرت بتوانند از آن سرباز بزنند و تنها قشر ضعیف و کم برخوردار جامعه وظیفه دفاع اجباری از مرز های کشور را به عهده بگیرد .این مقوله خدمت مقدس سربازی را از محور عدالت بیرون می راند و اعتماد عمومی به عنوان نخستین سرمایه اجتماعی را مخدوش می کند.
فروش سربازی خوش خدمتی به ثروتمندان و متنفذ هاست
تبعیض اجتماعی نخستین پیامد فروش سربازی اجباری است. در شرایطی که دغدغه بسیاری از پسران جوان چگونه سپری کردن دو سال زمان خدمت وظیفه است عده ای در بی عدالتی آشکار و صرفا به دلیل دارا بودن ثروت و بعضا قدرت می توانند به راحتی از این موظفی سرباز زنند. بحث فروش سربازی نخستین بار در سال۱۳۷۰مطرح شد .طرح خرید سربازی از سوی شورای عالی امنیت ملی برای مشمولان غایب داخل و خارج از کشور به تصویب رسید. مطابق با اجرای این طرح بسیاری از مشمولان که تعداد زیادی از آن ها جوانان خارج نشین و از قشر مرفه بودند با پرداخت جریمه شامل بخشودگی غیبت شده و سربازی خود را خریدند.همین روند بود که آرام آرام به ایجاد اعتراض های گسترده ای دامن زد چرا که پس از گذشت مدت زمانی از تصویب این طرح تنها مشمولان اقدام به خرید سربازی نمی کردند و شرط نرفتن به سربازی در یک بی عدالتی کم سابقه تنها پرداخت پول به دولت بود.
در سال های بین ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۲ تعداد قابل توجهی از جوان هایی که به پشتوانه خانواده شان از قشر برخوردار جامعه به حساب می آمدند به سادگی توانستند با پرداخت مبلغی اقدام به خرید سربازی خود کنند.این درحالی بود که جوان های دیگر که اتفاقا از خانواده های ضعیف و کم برخوردار بودند می بایست به اجبار دو سال از روزگار جوانی خود را با سکونت در پادگان های دورافتاده از شهر خود سپری می کردند و مشقت های آن را به جان می خریدند. نکته ناگوار ماجرا اینجاست که همین سربازان وطن پس از پایان دو سال با زحمت تازه می بایست بدون هیچ سرمایه و پشتوانه و درآمدی به سختی های زندگی لبیک می گفتند .بروز همین بی عدالتی و آشکار شدن این تبعیض بود که باعث شد خرید سربازی متوقف شود .با این حال این بحث دوباره در لایحه بودجه سال ۱۳۹۴ مطرح شد.دولتی که با کسری بودجه رو به رو شده بود راهکار حل این معضل بزرگ را دست کردن در جیب مردم می دید و یکی از همین رویه ها و البته دم دستی ترین آن ها فروش خدمت سربازی بود.
این روزها باز هم مخالفان اجباری بودن سربازی دم از فروش آن می زنند. این در حالی است که کارشناسان امر هشدار می‌دهند فروش این موظفی دو‌ساله نه تنها باری از مشکلات اقتصادی دولت را کم نمی کند بلکه تبعات تبعیض آمیز آن در این شرایط اقتصادی و معیشتی سخت مردم، دستمایه ای برای مخدوش کردن هر چه بیشتر اعتماد ملی که مهم ترین رکن سرمایه اجتماعی است خواهد شد.
بیشتر بدانید: چه کسانی می‌توانند سربازی را بخرند؟
طرحی که می‌تواند سبب غیبت بیشتر مشمولان خدمت شود
همان‌طورکه کارشناسان گفتند در شرایط کنونی سربازی اجباری از اهداف خود فاصله گرفته است و شاید بتوان از طریق استخدام سرباز حرفهای گامی موثر برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی آن برداشت. ضمن اینکه به‌گفته این کارشناسان اجباری بودن سربازی سبب شده تعداد زیادی از مشمولان دست به غیبت بزنند و برای اعزام شدن به خدمت اعلام امادگی نکنند. آن‌طورکه کیومرث سرمدی واله، نماینده مردم همدان در مجلس شورای اسلامی می‌گوید، «بیش از سه میلیون مشمول غایب در کشور وجود دارد» و این غیبت‌ها به‌همان دلایلی است که پیش‌تر کارشناسان مطرح کردند، همین مسئله سبب شد چندی قبل برخی نمایندگان مجلس با امضا طرحی باعنوان «ساماندهی و تعیین و تکلیف مشمولان غایب خدمت وظیفه عمومی» خواستار رسیدگی به آن شوند. در ماده یک این طرح پیشنهادی آمده است «مشمولانی که تا زمان ابلاغ این قانون ۸ سال غیبت دارند؛ می‌توانند با پرداخت جریمه، کارت معافیت خدمت دریافت کنند.»
سرمدی، نماینده مجلس نیز در پاسخ به برخی انتقادات طرح پیشنهادی و اینکه ممکن است افراد برای خریدن خدمت سربازی دست به ۸ سال غیبت بزنند می‌گوید: «البته ممکن است مشکلاتی از این قبیل در طرح وجود داشته باشد، نکته این است که پیشنهاد مجلس فقط یک طرح است و این طرح ابتدا باید توسط هیئت رئیسه به کمیسیون‌های مربوطه ارجاع داده شود، بعد از بررسی پیشنهادها نکاتی به طرح اضافه یا کم می‌شود. بعد از آن مجدد در صحن علنی بررسی خواهد شد، لذا مشکلات احتمالی آن رسیدگی خواهد شد. البته به‌نظر نمی‌آید جوانان ما برای دریافت کارت پایان خدمت ۸سال غیبت کنند تا بتوانند از این قانون برای دریافت کارت پایان خدمت استفاده کنند، اما با این وجود هر طرحی می‌تواند ایراداتی داشته باشد که در بررسی‌های بعدی در صحن و کمیسیون‌ها ایرادات آن هم شناسایی و برطرف خواهد شد.»
آن‌طورکه به‌نظر می‌رسد کارشناسان با دلایلی مانند ایجاد وقفه در زندگی و اهداف پسران، با سربازی اجباری مخالف هستند. از طرفی تجربه‌ی خرید سربازی در سال‌های گذشته هم سبب شده آن‌ها نگران این باشند که خریدن خدمت حس بی‌عدالتی در میان سربازان ایجاد کند و آن‌ها گمان کنند به‌دلیل فقر و نداشتن پول است که باید دو سال خدمت کنند و در مقابل افرادی که به‌لحاظ مالی توانمند هستند از گذراندن این دوره معاف شوند. شاید در این میان پیگیری و برنامه‌ریزی بیشتر درباره‌ی ایده سربازی حرفهای و داوطلبانه به‌ویژه در شرایط صلح چندان بی‌ربط نباشد، سربازانی که می‌دانند کار با اسلحه شغل‌شان است و بابت آن حقوق و مزایا دریافت می‌کنند.
ضرورت تدوین الگو برای مدیریت بهینه سربازان
ارتش هر کشور اصلی ترین منبع انسانی در اختیار نیروهای مسلح آن به شمار می آیند. به همین دلیل است که تدوین الگویی برای مدیریت بهینه این منبع عظیم از نیروی انسانی بسیار ضروری به نظر می رسد.امروزه موافقان لغو سربازی اجباری ادعای اتلاف وقت اوقات جوانی را یکی از دلایل خود برمی شمرند و آن را جفای در حق جوان هایی می دانند که قصد ادامه تحصیل یا ازدواج دارد .این درحالی است که به فرموده مقام معظم رهبری این ها هیچ منافاتی با هم ندارند و در این سالها قوانین زیادی برای تسهیل سربازان متاهل و دانشجو و ... تصویب و اجرایی شده است.
یعنی باید شرایطی فراهم شود که با تدوین الگو ها و بکار گیری قوانین مطلوب جوانان در کنار خدمت وظیفه بتوانند اقدام به تحصیل، ازدواج و مهارت آموزی کنند.خوشبختانه مقدمه برای ایجاد این هدف مهیا شده است و کارآفرینی و مهارت آموزی در بسیاری از پادگان های کشور در حال اجرایی شدن است. عرصه دانش بنیان، توسعه محرومیت زدایی همراه با کار جهادی، توسعه کارآفرینی و مهارت آموزی، اصلاح و تحول نظام آموزش سربازی، غنی سازی اوقات فراغت سربازان و بهبود وضعیت نگهداشت سربازان و توجه به شان و منزلت آن ها به عنوان یکی از ارکان اصلی نیرو های مسلح و آموزش دیده می تواند موجب تسریع پیاده شدن این الگوی بهینه شود.
تجدیدنظر در مدل خدمت سربازی نیازمند بررسی بیشتری است
سردار موسی کمالی مشاور عالی قرارگاه مرکزی مهارت‌آموزی سربازان نیروهای مسلح که سابقه طولانی در مدیریت اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح دارد در این زمینه می گوید: موضوع تجدیدنظر در مدل خدمت سربازی، یک بحث پیچیده نظامی است و باید فرماندهان عالی‌رتبه نیروهای مسلح و استراتژیست‌های نظامی در این موضوع نظر بدهند. همچنین این بحث‌ها باید در جلسات تخصصی با حضور مسئولان دفاعی و امنیتی کشور مطرح شود نه در توییتر و با اطلاعات و آمار ضعیف و اشتباه. از سوی دیگر آمار سه میلیون مشمول غایب، به‌طور ناگهانی پدید نیامده و برای غایبان یک سال و دو سال و حتی ۱۰ سال اخیر نیست. این میزان مربوط به تعداد غایبینی است که متولد سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۸۲ هستند؛ یعنی سه میلیون مشمول غایب طی حدود ۲۶ سال. بنابراین آمار سه میلیون غایب، به‌طور دفعی و در یک بازه زمانی کوتاه پدید نیامده است، لذا آمار میلیونی غایبان، پدیده جدیدی نیست.
وی ادامه می دهد: همیشه چه در دوران طاغوت، چه دوران دفاع‌مقدس و بعد از آن، پدیده غایبین وجود داشته است. هم اکنون تعداد غایبین حدود دو میلیون و ۹۰۰ هزار نفر است و حتی امسال نیز ممکن است افزایش یابد، با توجه به تجربه‌ای که در اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح دارم، روند صعودی شدن تعداد غایبین اتفاق تعجب‌برانگیزی نیست چون در گذشته هم وجود داشته است. ضمن اینکه مواردی نظیر کاهش استخدام در مراکز دولتی باعث شده است اثرگذاری محدودیت‌هایی نظیر منع استخدام مشمولان غایب در مراکز دولتی، کم‌اثر شوند. همچنین مصوبات مجلس شورای اسلامی در زمینه حذف برخی محدودیت‌ها برای غایبین، نظیر برداشته شدن محدودیت اخذ گواهینامه یا محدودیت ثبت اموال نیز در افزایش آمار غایبین اثرگذار بوده است. حتی وعده‌هایی که در مورد حذف سربازی داده می‌شود نیز تأثیر زیادی در افزایش غیبت دارد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به بحث داوطلبانه شدن خدمت سربازی اشاره کرده و می گوید: یک سری بحث‌های عامه‌پسند در فضای مجازی انجام می‌شود. نمی‌توان در این حوزه، عامیانه نظر داد. اینکه از سوی برخی جوانان در فضای مجازی این جو ساخته شود که دیگر دوران سربازی وظیفه‌ای به‌سر رسیده است و جوانانی هم که با این جو روبه‌رو می‌شوند، خوش‌شان بیاید و آفرین و بارک‌الله بگویند، نمی‌تواند گامی جدی برای بهینه کردن دوران خدمت باشد.
وی ادامه داد: بحث درباره طراحی مدل جدید خدمت وظیفه عمومی، شباهت‌هایی با موضوع حذف کنکور دارد. همانطور که برگزاری یا حذف کنکور، هر کدام دارای مزایا و معایبی است؛ باقی ماندن خدمت دوره ضرورت به شیوه فعلی یا داوطلبانه شدن آن نیز هر کدام مزایا و معایبی دارد. سربازی و داوطلبانه شدن سربازی اگر بخواهد تثبیت و اجرا شود و منابع آن تامین شود، مانند حذف کنکور سالها طول می‌کشد و اتفاقی نیست که بتواند با یک تصمیم در عرض چندماه یا چند سال عملیاتی شود؛ ضمن اینکه تصمیم‌گیری درباره سربازی که به مسائل دفاعی و امنیتی ربط دارد، موضوع مهم‌تری از کنکور هم محسوب می‌شود و نیازمند تصمیم‌گیری در سطوح عالی دفاعی و نظامی است.
هیچ سربازی کمتر از ۳ میلیون و۳۵۰ هزار تومان دریافتی نخواهد داشت
نایب رییس کمیسیون تلفیق لایحه بودجه ۱۴۰۱ از مصوبه این کمیسیون برای افزایش سه برابری حقوق سربازان خبر داد و گفت که سال ۱۴۰۱، هیچ سربازی کمتر از ۳ میلیون و ۳۵۰ هزار تومان دریافتی نخواهد داشت.
سید محسن دهنوی در مطلبی در صفحه توییتر خود با اشاره به مصوبه کمیسیون تلفیق نوشت: «طبق مصوبه امروز ما در کمیسیون تلفیق، حداقل حقوق سربازان در سال آتی به ۳ میلیون و ۳۵۰ هزار تومان خواهد رسید. حقوق ماهیانه سربازان متاهل نیز ۵ میلیون تومان خواهد شد. به طور میانگین، حقوق سربازان نسبت به امسال ۳ برابر می‌شود تا بخشی از آلام این عزیزان التیام یابد.
لذا حقوق سربازان مجرد غیرعملیاتی معادل ۶۰٪ یک پایور، سربازان مجرد عملیاتی معادل ۷۵٪ یک پایور و سربازان متاهل معادل ۹۰٪ یک پایور خواهد شد. پارسال، متوسط حقوق سربازان ۳۰۰ هزار تومان بود؛ این رقم امسال به ۱.۵ میلیون تومان رسید و سال بعد بالای ۳.۵ میلیون تومان خواهد شد.
در سال ۱۴۰۱، هیچ سربازی کمتر از ۳ میلیون و ۳۵۰ هزار تومان دریافتی نخواهد داشت. به عنوان نماینده مردم و بر اساس قولی که قبلا به شما جوانان داده بودم، تا حد توان پای حقوق سربازان می‌ایستم.»
حال باید دید افزایش چند برابری حقوق سربازی که تا حد زیادی نابرابری در پرداخت هزینه های سربازان را جبران کرده است می تواند باعث افزایش متقاضیان سربازی شود یا خیر؟
گزارش از مسلم خلخال
